نقد و بررسی فرقه اسماعیلیه آقاخانیه
مقدمه
فرقة اسماعیلیه، دومین فرقه پرجمعیت شیعه، بعد از اثنی عشری است. تشکیل این فرقه به خاطر اختلاف برسر جانشینی امام جعفر صادق سلام الله علیه بود، که آن ها در سال 148ق. (765م.) در کوفه از شیعیان جدا شدند و دست به نهضتی سیاسی مذهبی برای براندازی عباسیان زدند. آنها قایل بودند که حکومت عدل توسط امامی از فرزندان اسماعیل بن جعفر(پسر بزرگ امام صادق سلام الله علیه) به وجود می آید. اسماعیلیان در قطعاتی از تاریخ دارای حکومت بوده اند( مثل فاطمیون مصر و الموت ایران)، بنابراین توانستند، عقاید خود را مکتوب و نظام مند کنند. با نگاهی به تاریخ اسماعیلیه باید گفت، آنها سه دوره تاریخی داشته اند که عبارتند از: اول دوره کمون و شکل گیری؛ که بعد از شهادت امام صادق سلام الله علیه تا زمان اختفای محمد بن اسماعیل را شامل می شود شیعه اثنی عشری و اسماعیلیه دو فرقۀ اصلی شیعه، در این زمان ، در حال شکل گیری بوده و حکومت عباسی هم مخالف آنان بود و پیوسته آنان را مورد آزار قرار می داد، بنابراین آنان، بیشتر در خفا زندگی کرده و عقاید خود را شفاهی بیان می کردند و از آنان، در این دوره آثار معدودی بر جای مانده است.
دوم، دوره ستر؛ این دوره پس از به امامت رسیدن محمد بن اسماعیل آغاز شد و تا تشکیل حکومت اسماعیلی در مغرب ادامه داشت. محمد به خاطر احترامی که مردم برای امام کاظم سلام الله علیه می گذاشتند کم کم، اعتبار خود را در مدینه از دست داد، لذا از مدینه هجرت نمود و در عراق و ایران، یک زندگی مخفی را شروع کرد و با اعزام داعیان خود به نقاط مختلف، طرفداران خود را رهبری می کرد. پس از او نیز فرزندان او به سلمیه شام هجرت نمودند و در آنجا به طور مخفیانه، زندگی کردند. در این زمان آنها فقط از طریق داعیان خود، با مردم در ارتباط بودند.
سوم، دوره کشف(ظهور) ؛ که با تشکیل دولت اسماعیلی در مغرب و بعد در مصر(فاطمیون) آغاز می شود که امامان دیگر مخفی نبودند، و به طورآزادانه به تبلیغ دین خود پرداختند. این، زمانِ شکوفایی آنان است و بسیاری از عقاید خود را نیز تدوین نمودند. در این دوره بسیاری از عقایدی را که در دوران ستر و کمون وجود داشت و فاطمیون آنان را نمی پسندیدند، حذف کرده و توانستند آن ها را ،نظام مند کنند. الان هم اسماعیلیه در دو فرقه مستعلوی(بهره ها و خوجه ها) و نزاری آقاخانی ادامه حیات می دهند.
کلیات
تبیین موضوع
فرقه اسماعیلیه آقاخانیه، یکی از دو فرقة باقی مانده اسماعیلیه است، که در مقایسه با فرقۀ دیگر( بهره ها) ، بیشترین جمعیت اسماعیلیه را تشکیل می دهد، در این رساله، به بررسی و نقد سیر تحولات تاریخی و عقایدی این فرقه از آغاز پیدایش تا زمان، حال خواهیم پرداخت.
2. اهمیت و ضرورت موضوع
در اهمیت موضوع این تحقیق باید گفت ، با وجود اینکه فرقۀ اسماعیلیه دومین فرقه پر جمعیت شیعه است، اما تحقیقات چندانی در مورد عقاید و احکام آنان صورت نگرفته است.
این امر علل مختلفی داشته است، مانند: مخالفت حاکمان غالبا متعصب سایر مذاهب و کمبود آثار مکتوب در این حوزه، که ناشی از یکسری عوامل تاریخی می باشد، مثل کم توجهی اسماعیلیان اولیه به ثبت و نشر عقاید خودشان، جرح و تعدیل شدن آن عقاید توسط خلفای فاطمی،از بین رفتن کتابخانه ها و مراکز علمی اسماعیلیه در حمله ایوبیان به مصر، حمله مغولان به الموت و نابودی کتب آن جا و نیز مخفی کاری خود اسماعیلیان ،به طوری که هنوز هم کتب ناب و اصلی این فرقه هم چنان در کتابخانه آقاخان از دسترس عموم محقیین به دور است .
از طرف دیگر در بعضی موارد، نوع تاویلات فرقۀ اسماعیلیۀ آقاخانیه از قرآن و روایات، باعث برداشت نامطلوب سایر مذاهب غیر شیعی از شیعیان شده ، تا جایی که در مواردی عقاید این فرقه به عنوان عقاید شیعه امامی معرفی شده است. این امر ضروت انجام تحقیقی در این زمینه را دو چندان می نمود ،تا با بیان شبهات و نقد آنها حقایق مشخص شوند.
2.سؤال اصلی
ماهیت اندیشه های اساسی اعتقادی این فرقه، در طول تاریخ، کدام است و چه انتقاداتی برآن ها وارد می باشد؟
3.سؤالات فرعی
الف) تاریخچة اسماعیلیة آقاخانیه چیست؟
ب)عقاید مشترک آقاخانیه با فرقة اسماعیلیه کدام است؟
ج) بر اندیشه های آقاخانی چه نقدهایی وارد است؟
د) اندیشمندان تاثیرگذار آقاخانیه کدامند؟
ه)نوع روابط آقاخانیه با استعمار چگونه بوده و هست؟
و) آیا شریعت در نظام دعوت آقاخانی جایگاهی دارد یا خیر؟
4. فرضیه تحقیق
اسماعیلیۀ آقاخانیه در بحث تاویل ، به ویژه در مبحث امامت راه افراط را پیموده و با اباحه گری و دوری از شریعت، در مواردی باعث وهن شیعه شده است.گرایش به تصوف و دوری آنان از شریعت در طول تاریخ، ضربات سختی به پیکره تشیع وارد کرده است، به گونه ای که بازگشت عده ای از آنان به شریعت هم، نتوانسته به ترمیم آن بپردازد.سختگیریهای ابتدایی نزاریان ، درباره تکالیف شرعی توسط افرادی مثل حسن صباح، سرانجام باعث شریعت گریزی عده ای در زمانهای بعدی شد.ما اگر چه قایل به مسلمان بودن اسماعیلیه نزاریه هستیم، اما به نظر می رسد اسماعیلیه و به ویژه آقاخانیه همواره ،راهی را بین افراط و تفریط پیموده است.
5.هدف از تحقیق
این تحقیق به دنبال این مطلب است که چهره ای حقیقی از مذهب اسماعیلیه نزاری آقاخانی اریه کند، یعنی هم در حوزه عقاید عمومی اتهامات را از حقایق موشکافی کرده وهم در مورد عقاید اختصاصی آقاخانی، که منصوب از طرف اوست ،بدون حب و بغض نظر محققین را بیاورد . این امر، ضمن روشن کردن نقاط مبهم عقاید آقاخانی، موجب تبرئه شیعه امامیه از تاویلات ذوقی اسماعیلیه شده و در نهایت ، موجب ایجاد وحدت کلمه ، بین صفوف مسلمین خواهد شد.
6.گستره تحقیق
تاریخچة فرقة آقاخانیه، عقاید مشترک آنها با سایر فرق اسماعیلی ،عقاید اختصاصی آن ها، بزرگان و متفکران این فرقه ، نقش آنها در مسائل مرتبط با باورهای اجتماعی جوامع اسلامی، نقد و بررسی این باورها، تعیین صحت و سقم اتهامات وارد شده بر این فرقه، و تفاوت اعتقادی آنها با شیعه اثنی عشری محدوده مسالة مورد نظر این رساله است.
7.پیشینه تحقیق
با بررسی منابع اسماعیلیه مشخص شد، که تعداد منابع فارسی در این زمینه محدود می باشد ، و آنچه از منابع تاریخی آنان توسط نویسندگان معاصری چون ایوانف، هاجسن، فرهاد دفتری و... صورت گرفته ، به صورت ترجمه به فارسی بوده است و عمده منابع اسماعیلیة آقاخانیه به زبانهای عربی ، انگلیسی و اردو ، می باشد و این در حالی است که خواستگاه اسماعیلیة نزاریه در ایران است.
با بررسی وب سایت اطلاعات مدارک علمی ایران مشخص شد که از حدود سی مورد پایان نامه در حوزه اسماعیلیه ، تنها یک مورد اشاره ای به آقاخانیه ،آن هم از بعد تاریخی نه اعتقادی داشته است ، که تحت عنوان « اسماعیلیان ازسقوط الموت تا امامت آقاخان سوم» بوده است.البته در حوزه تصوف پایان نامه ای تحت عنوان «تاثیرات متقابل اندیشه های توحیدی اسماعیلیه و تصوف» نیز وجود دارد. در حوزه علمیه قم و جامعه المصطفی هم چندین پایان نامه به این مهم پرداخته ،که بیشتر جنبه های تاریخی و احکام این فرقه مد نظرشان بوده ، یا در مورد اسماعیلیان خاصی، مثل بدخشان افغانستان صورت گرفته است. « تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه تالیف میثم تارم ، که البته به مسایل روز آقاخانیه نپرداخته است و همچنین نقدی بر آنها وارد نکرده است و همچنین « بررسی امامت از دیدگاه اسماعیلیه و امامیه» ، تالیف محمد ابراهیم نیز وارد حیطه عقاید شده اند اما به نقد آنها نپرداخته اند.
درباره مقالات در این زمینه باید گفت ، بسیاری از مقالات در زمینه نقد تاریخی و یا شخصیتی این فرقه بوده است. البته توسط نشر ادیان، مجموعه مقالاتی در حوزه اسماعیلیه صورت گرفته، که آن هم ، به عقاید روز آقاخانی و یا مباحث احکام نپرداخته است.
8. مشکلات تحقیق
از مشکلات مهم تحقیق در این زمینه این که ، بسیاری از آثار اسماعیلیان در طول زمان، از بین رفته یا در دسترس همگان قرار نداشته است و همانطور که گفته شد، مخفی کاری اسماعیلیان و عدم دسترسی به کتب خاص آنها نیز، مزید بر این علت شده است و تنها در عصر اخیر با تلاش مستشرقینی چون ایوانف ، هاجسن و...تعدادی از اندیشمندان اسماعیلی و یا علاقه مند به این حوزه ، این آثار احیاء شده و چندین اثر قدیمی خطی به چاپ رسیده است، اما همچنان در مسائل زیادی از عقاید و سایر امور اسماعیلیه ابهاماتی وجود دارد، که جز در سایه تحقیق مستمر و همه جانبه رفع این ابهامها ممکن نیست.یکی از مشکلات تحقیق بویژه در باب فعالیتهای موسسه مطالعات اسماعیلی و شبکه توسعه آقاخان نبود منابع فارسی در این زمینه بود که در این میان از منابع انگلیسی استفاده شد
از دیگر مشکلات به ویژه در تحقیقات میدانی پراکندگی وسیع نزاریان ایران است ، به طوری که از خراسان گرفته تا کرمان و یزد، واز محلات تا تهران پراکنده اند، که این امر حمایت سازمانهای پژوهشی را، از محققین می طلبد . مساله دیگر ، روحیه مردمان اسماعیلی مذهب در ایران است، که مایل به ارایه اطلاعات درون فرقه ای خود نیستند و بعضا با دیده شک و تردید به امر پژوهش در این زمینه می نگرند، به گونه ای که نگارنده این تحقیق، در مناطق مرکزی اسماعیلیان ایران( محلات و اطراف) در پی تحقیقات میدانی، دچار یکسری مشکلات شد، که شاید این مطلب از همان روحیه مخفی کاری اسماعیلیان در طول تاریخ، ناشی شده باشد.
از دیگر مشکلات، وجود موسسه مطالعات اسماعیلی در لندن می باشد، که دسترسی برای اینجانب به صورت حضوری ممکن نبود، فلذا به برقراری تماس با این مرکز پرداختم.اما در پی تماس با بخش پژوهش آن مرکز و ارسال چندین ایمیل به مسئول این بخش برای همکاری در تدوین این پایان نامه ، هیچ گونه جوابی دریافت ننمودم.
9. شیوه تحقیق
بنای اصلی در این تحقیق روش کتابخانه ای بوده و عمده کتابها، از کتابخانه ملی ایران استفاده شده است، اگر چه تحقیق میدانی، پیرامون نزاریان مرکزی ایران در محلات و اطراف آن نیز صورت گرفته است. در ارائه این تحقیق کتب اصلی عقایدی اسماعیلیه از اندیشمندانی چون ابوحاتم رازی، حمید الدین کرمانی ،ابویعقوب سجستانی و... از معاصرین غالبا به آثار اندیشمندانی چون ایوانف، عارف تامر، مصطفی غالب،هاجسن، فرهاد دفتری و... استناد شده است . نقد و نظر نیز به فراخور حال در پایان هر فصل یا گفتار آمده است.
شبکه توسعه آقاخان یکی از گسترده ترین بنیادها می باشد.
.jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)
