رسانه بودن هیات حسینی

رسانه بودن هیات حسینی

واقعه عظیم عاشورا جدا از هویت مکتبی و تبارتاریخی دین ؛ نشان از تبلور اندیشه فرهنگی و باورهای غنی اجتماعی نظام تمدنی شیعه در طول تاریخ دارد . در این دیدگاه ، عاشورا شامل دو رکن معنایی و ابزاری است . معنای عاشورا همان فرهنگ ناب حسینی است و ابزار انتقال پیام آن ، همان رسانه تبلیغی دین یعنی هیآت حسینی است .


سخن از پیام عاشورا مجالی به وسعت تاریخ نظام امامت اهل بیت علیهم السلام می خواهد ، هدف از منظر جامعه شناسی هیآت مذهبی1 به عنوان رسانه های پرتوان و باورآفرین فرهنگ عاشورایی است . از این رو بازشناسی نظری هویت و ساختار هیات مورد توجه قرار گرفته است.

فرهنگ عاشورا تجلی گفتمان تمدنی مکتب اهل بیت (علیهم السلام)
واقعه عاشورا از حیث فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی و به خصوص از منظر هویت دینی ، دارای پیام های متعددی است که تاکنون الهام بخش و الگوساز گفتمان حسینی و مهدوی مکتب شیعه بوده و هست . گفتمان حسینی به تنهایی یک پیام عمیق معرفتی است که عناصر اصلی سازنده آن ، مفاهیم نابی همچون "آزادی ، ایستادگی ، جهاد ، مقاومت و رستگاری" بود 2. در واقع می توان گفت که قیام حسینی و عاشورا در تاریخ جاودانه و ماندگار شده زیرا شالوده بنیادین آن مفاهیم فوق بوده که تجمیع آن در یک حرکت الهی – انسانی در یک واحد مکانی و زمانی تاریخ اجتماعی یگانه بوده است و ثانیا همواره ابزارهای مستحکم و منسجم مردمی در انتقال این پیام به مردمان برهه های مختلف تاریخی با قدرت تمام و به عنوان ستون های رسانه ای فرهنگ اجتماعی شیعه ، وجود داشته است . از این رو پایداری و ثبات موضوعی حرکت عاشورا مرهون اهداف والای قیام حسینی ( از حیث ارزشمندی ) و تلاش های فرهنگی و رسانه ای مردم در قالب آیین ها و مراسمات عزاداری است .

اهداف ، ساختار و کارکردهای نظام ارتباطی هیآت مذهبی
برای دریافت این مساله که اساسا چرا هیات حسینی یک ابزار قدرتمند ارتباطی و رسانه پایدار مکتب شیعه برای انتقال ارزش های اساسی دین در طول تاریخ است ، باید ابتدا ترسیمی از ساختار ، اهداف و الگوهای عملکردی آن داشته باشیم و آنگاه ضمن بازشناسی آسیب ها و تهدیدهای فرهنگی و سیاسی موجود ، نسبت به شناخت فرصت های رسانه ای و اجتماعی حرکت های مردمی عزای حسینی اقدام نماییم .
مطالعه و بررسی ساختار هیآت حسینی به پژوهشگران فرهنگی می گوید ؛ وجه غالب " مردمی بودن و استقلال دینی" یکی از مهمترین ویژگی های آنها بوده که همواره با تغییر دولت ها و نظام های سیاسی در بطور مثال سرزمین ایران ، خود را حفظ نموده و ادامه حیات داده است3 . بنابراین می توان گفت که هیآت حسینی بیش از آن که متاثر از سیاست دولت ها باشد ، نظام یافته از سوی مردم و تحت هدایت و حمایت اندیشگی و مبنایی گفتمان و فرهنگ شیعه بوده است . این مساله آنجا اهمیت می یابد که از خود می پرسیم چرا تاریخ دگرگونی های فراوانی داشته اما هیچگاه بساط سوگواری عاشورایی تعطیل نشده و بلکه هر زمان از پی زمان دیگر پر شکوه تر ادامه طریق داشته است .

یکی دیگر از یافته های پژوهش دینی در این زمینه به مساله اهداف و کارکردهای هیآت مذهبی بر می گردد . از آن رو که حرکت حسینی در کنار ماهیت فرهنگی ، یک روی سیاسی و اجتماعی نیز دارد که مبانی " ظلم ستیزی و ایستادگی "آن مورد اشاره قرار گرفت ، هیآت مذهبی و آیین های سوگواری اباعبدالله حسین (ع) در طول تاریخ با الگوبرداری از آن ، زمینه ساز پیدایش و "موج بیداری سیاسی و فرهنگی "و آغازگر حرکت های اجتماعی مردمی و انقلابی بوده است 4. بطور مثال این هیآت حسینی بودند که با تکیه بر اندیشه ها و باورهای ناب عاشورایی و با رهبری حضرت امام خمینی(ره) و مرجعیت شیعه ، انقلاب اسلامی عظیمی آفریدند که بنیان حکومت طاغوت پهلوی را برانداخت و سرنگون نمود . همین گونه است موج بیداری اسلامی مردم مسلمان بحرین ، عراق ، لبنان ، شرق عربستان و اخیرا یمن و همچنین سایر ملت های مبارز منطقه و جهان اسلام .

بازشناسی آسیب ها و انحرافات احتمالی هیآت سوگواری
گفتیم که قیام حسینی در طول تاریخ ماندگار شده و علاوه بر پیام عظیم عاشورا ، این هیآت مذهبی بودند که به مثابه رسانه های تبلیغ دین ، این پیام را به نحوی مطلوب به اقشار مختلف مردم در برهه های تاریخی و در نقاط مختلف سرزمینی ارسال و انتقال نمودند . اما ماندگاری این پیام ، وظایفی را می طلبد که اهتمام به آن موجب جلوگیری از برخی سوء استفاده و انحرافات دینی خواهد شد . اثربخشی این پیام و برانگیختگی فرهنگی ناشی از آن همواره تهدید برای دشمنان اسلام بوده از آن رو جملگی تلاش دارند تا با لطایف الحیلی از برد تاثیرات آن کاسته و احیانا به نفع خود وارونه و یا واژگون سازند . برای شناخت فرصت های پیش رو برای اثربخشی بهتر ابزار رسانه ای هیآت برای انتقال فرهنگ ، نظام ارزشی و هویت دینی مکتب اهل بیت علیهم السلام باید برخی از آسیب های موجود را مورد بررسی مجدد قرار داد .

یکی از ویژگی های حفاظت از اصالت ساختاری و هویتی هیآت حسینی ، پیوند عمیق نهاد روحانیت به عنوان ستون اصلی هدایت حسینی با تکایا ، حسینیه و هیآت سوگواری شیعه است . بواقع حضور موثر روحانیت علاوه بر ارتقای غنای محتوایی فرهنگ دینی و ارائه دقیق پیام و واقعیت های عاشورا و قیام امام حسین (ع) به مردم ، همواره مانع بزرگی در راه دگرگونی ارزشی مراسم های آیینی عزای سید و سالار شهیدان(ع) بوده و تغییر ماهیتی و نهایتا تحریف و انحراف آن از سوی دشمنان دین بوده است . اما اخیرا در اندک مواردی تلاش دشمن در ایجاد هیآتی مستقل و بدون حضور ناظران دینی روحانی در آن ها مشهود است که عموم عزاداران حسینی و متولیان برگزاری مراسمات عزاداری باید به آن توجهی جدی داشته باشند که عدم تمرکز بر آن ، زمینه ساز بسیاری از مشکلات خواهد بود .

مساله دیگر که باید توجه جدی به آن نمود جلوگیری از تغییر شکل ماهوی هیآت حسینی از قالبی انقلابی و مبارز به هیآت هایی نمایشی ، سکولار و غیر انقلابی است . متاسفانه با تبلغیات سوء رسانه ای دشمنان ، این روزها برخی از تجمعات دینی رخ نموده که متاسفانه با صراحت تمام خود را غیر انقلابی ، مستقل (!) و به ظاهر خود را مذهبی تر (!) می نامند . جالب آن جاست که برخی از دست اندرکاران این هیآت خود را در حالی با این عناوین معرفی می کنند که توجه ندارند که " اساسا قیام حسینی یک حرکت انقلابی و سیاسی برای آموزش ولایت پذیری و تبیین اصول اصلی مکتب شیعه یعنی امامت و مقاومت بوده است" 5. این هیآت که البته تعداد آن ها بسیار اندک و محدود است ( اما در معرض خطر گسترش ) احتمالا به صورت ناآگاهانه از سوی برخی نیز تغذیه مالی و فکری می شوند6 .

در حوزه آسیب شناسی هیآت مذهبی باید اشاره ای هم به بحث آیین ها سوگواری و چگونگی انتقال پیام عاشورا و در آخر نحوه عزاداری مومنان در عزاداری حضرت اباعبدالله (ع) داشت . بی شک ، به دلیل استقبال و موج گسترده اقبال عمومی و به خصوص جوانان مخلص و شیفتگی روزافزون اعضای جامعه به حضور فعال در مراسم عزاداری حسینی و خواست عمومی بر غنا و کیفیت مراسم سوگواری ، برخی از شکل های عزاداری به نحوی تبلیغ می شود که موجب وهن شیعه و سوء استفاده دشمنان در رسانه های بیگانه می شود . در این رابطه باید دانست که حفظ ماهیت ناب گفتمانی عاشورا به مراتب مهمتر از شکل و نحوه عزاداری مردم پسند است . در این راه حفظ شئونات حسینی و حرمت های شیعی مساله مهمی است که عزاداران و به خصوص جامعه مداحان و متولیان هیآت مذهبی باید بیش از پیش به آن توجه داشته باشند . بویژه که امروز رسانه های تبلیغی دینی به واسطه اثرگذاری افزون خود در جلب محبت قلوب مشتاقان دین ، مانند خاری در چشمان معاندان شده است .

شناخت پایانی
حال که تهدیدات و آسیب های موجود مورد اشاره قرار گرفت ، بیان فرصت های ارزشمند نظام رسانه ای و تبلیغ هیآت مذهبی بیش از پیش اهمیت می باید . همانگونه که گفته شد ، " هیآت حسینی به عنوان رسانه های قدرتمندی هستند که با اتکا به پیام ارزشمند و اصولی فرهنگ عاشورایی ، تجلی قدرت عمومی پیروان اهل بیت و مبلغان واقعی اندیشه انسانی و الهی مکتب اهل بیت علیهم السلام اند ". از این رو همه تلاش ها باید بر رفع آسیب های مذکور استوار گردیده تا پیام دین با قدرتی افزون تر به بشریت انتقال یابد . از سویی دیگر نوع روایت ما از کارکردهای تبلیغی دین می تواند موجبات افزایش بصیرت و اگاهی مذهبی جامعه را فراهم نماید .

پی نوشت :
1. جامعه شناسی هیآت مذهبی و آیین های سوگواری به مطالعه ساختارهای هویتی و کارکردهای اجتماعی تجمعات دینی می پردازند . فاعلی ؛ حسین . مطالعه موردی جامعه شناسی آیین های دینی – مرداد 1389
2. مسعودی ؛ امیر . معناشناسی نظام ارزشی عاشورا . مرکز مطالعات دینی – اردیبهشت 1385
3. حسینی ؛ فاطمه . نقش مردم در پایایی فرهنگ عزای حسینی . مهر1379
4. سعیدی ؛ حمید . تاثیر فرهنگ سیاسی قیام حسینی بر شکل گیری امواج بیدای اسلامی در منطقه . مرکز پژوهش های سیاسی . آذر 1391
5. حسینی ؛ فاطمه . نقش مردم در پایایی فرهنگ عزای حسینی . مهر1379
6. نیری ؛ فاضل . تحلیل محتوای موج منفی رسانه های بیگانه در تحلیل و طبقه بندی اقسام تجمعات عزاداری شیعیان . گروه مطالعات دین و فرهنگ مهرآفاق – آبان