علامه طباطبایی ( رحمت الله علیه) و انقلاب اسلامی

علامه طباطبایی از برجسته ترین چهره های تحول علوم اسلامی است/استاد محمد حسن وکیلی در گفتگو با روزنامه قدس .
📌حجت الاسلام والمسلمین وکیلی در ابتدا با تأکید بر اینکه در تاریخ اندیشمندان مسلمان و شیعی، علامه طباطبایی از برجسته ترین چهره های تحول علوم اسلامی محسوب می شود، می گوید: برخی اعتقاد دارند در بین فلاسفه مسلمان پس از ملاصدرا علامه طباطبایی برترین فیلسوف و به باور سایرین سومین یا چهارمین فیلسوف در ۴۰۰ سال اخیر است. ایشان در تفسیر هم صاحب مکتب بوده و از بزرگ ترین مفسران شیعی محسوب می شود. علامه طباطبایی در بُعد علمی، عملی و معرفت قبلی و شهودی در هر جهت جامع و کامل بود. او در ابعاد علمی جامعیت داشت و دانش او منحصر به فقه و اصول، تفسیر یا فلسفه نبود بلکه او شخصیتی چند بعدی داشت که در تمام ابعاد جزو سرآمدان عصر خود بود؛ یعنی از جوانب مختلف به هر مسئله ای ورود پیدا کرده و آن را بررسی می کرد. امدادهای غیبی و ملکوتی هم به دلیل جهات معنوی و اتصال به عالم بالا همیشه به کمک ایشان می آمد.
🔰وی ادامه می دهد: معمولاً مرحوم علامه طباطبایی(ره) را به فلسفه و تفسیر می شناسیم، اما واقعیت مطلب این است که ایشان در فقه، اصول و حدیث هم جزو شخصیت های برجسته زمان خود بود. با بررسی فعالیت های حدیثی علامه مشخص می شود که ایشان شخصیتی بسیار کم نظیر داشت. نسخه ۲۰جلدی کتاب وسائل الشیعه که مهم ترین کتاب حدیثی فقهی ماست براساس نسخه شخصی علامه طباطبایی چاپ شده است؛ زیرا علامه طباطبایی به مباحث حدیثی و فقهی اهمیت بسیاری می داد و همراه آیت الله میلانی وسائل الشیعه خود را با نسخه اصلی شیخ حرعاملی تطبیق و کل کتاب را نسخه شناسی کرد. این نسخه شناسی آن قدر ارزشمند و معتبر بود که برای چاپ کتاب وسائل الشیعه نسخه علامه طباطبایی را استفاده کردند.
🔵این استاد حوزه علمیه بیان می کند: علامه طباطبایی پیش از ورود به تفسیرالمیزان چون اعتقاد داشت که تفسیر صحیح مبتنی بر تسلط به روایات است، سه دور بحارالانوار را مطالعه کرد و از آن جایی که گمان می کرد شاید موفق به تفسیر کامل قرآن نشود، مشغول نگاشتن تفسیر موضوعی براساس روایات شد که رساله هایی مانند توحید، اسماء، وسائط و الانسان قبل الدنیا و الانسان فی الدنیا و الانسان بعدالدنیا، نتیجه آن مطالعات است. علاوه بر آن ایشان حدود ۱۰ سال احادیث معرفتی بحارالانوار را برای عده ای از فضلا مانند علامه حسن زاده و علامه جوادی آملی تدریس می کرد.

🔵روش تفسیری علامه طباطبایی در المیزان

وی به ابعاد دیگر زندگی علامه اشاره کرده و توضیح می دهد: علامه طباطبایی در فقه هم بسیار کارآمد بود و اصول را در حوزه علمیه نجف و نزد اساتیدی مانند مرحوم کمپانی و نایینی فرا گرفته بود. از ایشان نقل است که «از تبریز به قم برای تصحیح عقاید طلاب براساس حق و مبارزه با عقاید باطل آمدم. تا قبل از آن طلاب و قاطبه مردم مؤمن و دارای عقیده پاک بودند و نیازی به تشکیل حوزه های علنی اسفار نبود، ولی امروزه هر طلبه ای که وارد دروازه قم می شود با چند چمدان پر از شبهات و اشکالات وارد می شود» به همین دلیل ایشان متمرکز به تدریس فلسفه و تفسیر شدند، آن هم در زمانی که تدریس فلسفه و تفسیر در حوزه علمیه موجب سرشکستگی بود، زیرا عده ای فکر می کردند چون تسلط کافی بر علوم فقه و اصول وجود ندارد به تفسیر می پردازند و ماجرای مفصلی از مخالفت برای تدریس اتفاق افتاد، اما علامه طباطبایی توفیق پیدا کرد به برکت پیگیری خود، نسلی تربیت کنند که پاسخ به شبهات داده و قرآن را در حوزه علمیه قم زنده نگه دارند. پررنگ شدن بُعد فلسفه و تفسیر ایشان برای عمل به وظیفه الهی بود.

📍حجت الاسلام والمسلمین وکیلی یادآور می شود: علامه طباطبایی در باب تفسیر مسلک جدیدی به نام تفسیر قرآن به قرآن را ترویج کرد. این روش اجمالاً در بین مفسرین جهان اسلام بود و تعدادی از مفسرین این روش را در طول تاریخ استفاده کرده بودند. مرحوم علامه می فرماید: استاد ما مرحوم آیت الله قاضی(ره) به این روش اعتنا داشت و می فرمود: مهم ترین سبک فهم قرآن همین روش است. این روش را مرحوم علامه احیا و ترویج کرد و به عنوان میراثی گرانبها از او باقی ماند.

📝این استاد فلسفه تشریح می کند: روش تفسیر قرآن به قرآن چند پایه اساسی دارد؛ نخست اینکه قرآن خود در آن چیزی که می خواهد بگوید روشن و شفاف است و معماگونه صحبت نکرده است. تفکری در بین برخی اندیشمندان مسلمان بود که فکر می کردند آیات قرآن به ظاهر چیزی گفته، اما در باطن و واقعیت موضوع دیگری است. به همین دلیل قرآن را نمی فهمیم و باید به روایات مراجعه کنیم و روایت منظور از آیه قرآن را شرح دهد. مرحوم علامه بر این مورد پافشاری زیادی داشت که روایات می تواند مکمل قرآن باشد، حتی می تواند ظرایف درون قرآن را به ما نشان دهد، اما معنی نمی دهد که آیه ای موضوعی را بیان کند و در روایات خلاف ظاهر آن را معنا کند.

اگرقرار باشد قرآن کتاب رمزگونه ای باشد که آن چیزی که می گوید با آنچه منظورش است فرق کند، این کتاب دیگر کتاب هدایت نیست بلکه کتاب گمراهی است.تمام علوم اسلامی مقدمه ای برای فهم قرآن است: البته برخی از این سخن علامه برداشت اشتباهی داشته و فکر می کردند ایشان فرموده است برای فهم قرآن نیاز به روایت نداریم؛ در صورتی که این برداشت اشتباه است، زیرا ما ناقص هستیم و در فهم قرآن نیاز به معلم داریم که روایات معلم قرآن هستند، اما قرآن نیاز به روایات ندارد و متنی کامل است. در فهم قرآن به روایات محتاج هستیم، اما قرآن در دلالت خود محتاج به روایت نیست و پیام خود را به صورت کامل و شفاف بیان می کند و ما به دلیل ضعف خود باید از روایات کمک بگیریم تا به افق فهم قرآن برسیم.

🔘حجت الاسلام والمسلمین وکیلی عنوان می کند: پس از توجه به معنای واژه یا کلمه ای در قرآن و رصد و بررسی تفسیر و مشابهات آن در قرآن، با کنار هم چیدن آیات قرآن و پیدا کردن مشابهات نکته های بسیاری در ترجمه قرآن به قرآن بدست می آید؛ این دو نکته شالوده اصلی تفسیر المیزان است. علامه طباطبایی معتقد است کسی که می خواهد قرآن را تفسیر کند باید موقع تفسیر قرآن هیچ پیش فرض فلسفی، کلامی، فقهی یا اصولی به قرآن تحمیل نکند بلکه باید خالصانه آنچه از قرآن می فهمد برداشت کند و می فرماید روش گذشتگان که عقاید خود را بر قرآن تحمیل می کردند تفسیر قرآن نیست بلکه بازخوانی قرآن طبق خواسته های شخصی و عقاید پیشینیان و نادرست است.

وی به ابعاد دیگر سیره علامه طباطبایی اشاره کرده و بیان می کند: ایشان قرآن را نهایت و غایت همه چیز دانسته و معتقد بود تمام علوم اسلامی مقدمه ای برای فهم قرآن است. فلسفه علامه هم در راستای فهم قرآن بود. او به شاگردان خود می فرمود: فلسفه و علوم عقلی بخوانید، اما همه آن ها در خدمت قرآن و سنت باشد و تلاش کنید سهم فهم خود از آیات قرآن را بالا برده و به حدی برسید که بتوانید روایات اهل بیت(ع) و در نهایت قرآن کریم را بفهمید. قرآن محوری یکی از شاخصه های مکتب تربیتی او بود و شاگردان ایشان با وجود اینکه فقیه و مجتهد از فقه و اصول و فیلسوف شدند، اما امتیاز برجسته آن ها این است که همگی با قرآن مأنوس بوده و هدف نهایی تربیت خود را قرآن می دانند.

🟤تشکیل حکومت اسلامی در آرای علامه طباطبایی

وی یادآور می شود: مقام معظم رهبری در بیاناتی فرموده اند «ما در بین سلسله علمی، فقهی و حِکمی خودمان در حوزه های علمیه، یک گذرگاه و جریان خاص الخاص داریم که می تواند برای همه الگو باشد؛ هم برای علما الگو باشد، هم برای آحاد مردم و هم برای جوان ها؛ این ها کسانی هستند که به پایبندی به ظواهر اکتفا نکردند، در طریق معرفت و طریق سلوک و طریق توحید تلاش کردند، مجاهدت کردند، کار کردند و به مقامات عالیه رسیدند و مهم این است که این حرکت عظیم سلوکی و ریاضتی را نه با طرق من درآوردی و تخیلی بلکه صرفاً از طریق شرع مقدس آن هم با خبرویت بالا،   بدست آوردند». مرحوم طباطبایی در این طریق باید الگویی باشد برای حوزه های علمیه و هر که دنبال تهذیب نفس می گردد. ایشان در بعد علمی و اجتماعی جامعیت داشت. برخی از افراد به دلیل پرداختن به مباحث علمی از شرایط جامعه دور می ماندند، اما با وجود اینکه به نظر می رسید علامه تمام مدت به درس و معنویت مشغول بود، اما در عمل آثار دیگری از او دیده می شد. در زمان حضور ایشان در تبریز، فعالیت های اجتماعی بسیاری از او در آن شهر گزارش شده است. از رسیدگی به زمین های زراعی و کمک به فقرا و مساکین منطقه گرفته تا ایجاد تحول در کشاورزی و نوع آبیاری و ساخت حمام که مردم از این خدمات اجتماعی بهره می بردند. پس از حضور در قم نیز ایشان جزو افرادی بودند که به طور مداوم پیگیر تشکیل حکومت اسلامی بودند و به آن اعتقاد داشتند.

🟢این استاد فلسفه و عرفان به رابطه بین علامه طباطبایی و انقلاب اسلامی نیز اشاره کرده و می گوید: ایشان اعتقاد داشتند بدون تشکیل حکومت اسلامی، احکام اسلام اجرا نمی شود و بحث مفصلی در تفسیر آخر سوره آل عمران در مورد اهمیت حکومت اسلامی آورده اند. در یک دیداری که خدمت مقام معظم رهبری بودیم، فردی از ایشان پرسید که آیا علامه طباطبایی با انقلاب مخالف بودند؟ رهبری با تأکید مؤکدی فرمودند: اصلاً چنین حرفی ممکن نیست. یک بار که علامه به واسطه دوستی با پدرم در مشهد و در منزل ما حضور داشت به ایشان عرض کردم، به برکت خواندن المیزان شما انقلابی شدیم و مباحثی که در المیزان مطرح شد، انگیزه تشکیل حکومت اسلامی را در ما ایجاد کرد.

🔵حجت الاسلام والمسلمین وکیلی در پایان اظهار می کند: علامه طباطبایی از سال ۱۳۳۶ در تهران با عده ای از بزرگان مانند علامه تهرانی و آیت الله مطهری برای چگونگی مبارزه و مقابله کردن با حکومت پهلوی جلساتی داشتند، اما طرح و برنامه هایی که داشتند به اقدام عملی نرسید. از سال ۱۳۴۳ به  بعد که موج انقلاب بالا گرفت، علامه طباطبایی از آن پشتیبانی می کرد، اما سن و سال و وضعیت جسمانی ایشان اقتضا نمی کرد که در صحنه فعالیت اجتماعی و راهپیمایی و... حضور داشته باشند، اما پشتیبان اصل و تشکیل حکومت اسلامی بودند و شاگردان خود را براساس توانایی ها و قابلیت هایی که داشتند به پشتیبانی از حکومت اسلامی تشویق می کردند.