معرفی کتاب / طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن

مؤلف: سید علی خامنه‌ای

ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی – صهبا

دانلود کتاب

روزهای آخر تابستان ۱۳۵۳، امام جماعت مسجد کوچک و نیمه‌کاره امام حسن مجتبی، در انتهای بازار سرشور مشهد، با شروع ماه رمضان، برنامه جدیدی برای مسجد می‌ریزد. سیّدعلی خامنه‌ایِ سی‌وپنج ساله، با آن قد رشید و چشمان نافذش، بنا می‌کند که هر روز ِماه مبارک، بعد از نماز ظهر و عصر، قرآن به دست، پشت تریبون بایستد، و یک ساعت، سخنرانی کند، با موضوع «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن».
با شروع جلسات، شهر مشهد به‌هم می‌ریزد. در آخرین روزهای تابستان، وقت نماز ظهر ـ که معمولاً شهر خلوت می‌شود و مردم به استراحتی چند ساعته تن می‌دهند ـ در گوشه‌ای از شهر، جنب و جوشی عجیب برپاست. مردم، از پیر و جوان و زن و مرد، از راه‌های دور و نزدیک، در هوای گرم ظهرها، با زبان‌های خشک روزه‌دار، در حرکتند به سمت مسجد امام حسن. همه مشتاقانه خود را به این مسجد می‌رسانند تا از سفره پربرکت معارفی که سیّد جوان در بهترین ماه خدا برایشان پهن کرده است، بهره‌ها ببرند و تشنگی‌هایشان را فرو بنشانند.
هر روز به تعداد مستمعان این روحانی جوان اضافه و مجلسش شلوغ‌تر می‌شود. حتی دیگر در گاراژ بسیار بزرگ پشت مسجد هم جایی برای نشستن پیدا نمی‌شود. چشم که می‌گردانی، ‌از همه قشری در آنجا می‌بینی. نشسته‌اند: طلبه‌، دانشجو، دانش‌آموز، کاسب، اهل محل، زن، مرد؛ و اکثراً هم جوان. تعدادی از دانشجوهای پزشکی، برای شرکت دیگر دانشجوها یکی، دو اتوبوس را هماهنگ کرده‌اند. دانشجوها را از جلوی دانشگاه سوار می‌کنند و به مسجد می‌آورند.
در جلسه سیّدعلی آقای خامنه‌ای، همه‌چیز نو و جدید است. قبل از شروع جلسه، به هر نفر برگه‌ای کپی‌شده می‌دهند که در آن خلاصه‌ای از مباحث جلسه نوشته شده. سخنران، برخلاف معمول، روی منبر نمی‌نشیند؛ پشت تریبون می‌ایستد و هر روز، با زبان روزه، بیش از یک ساعت، با حرارت و صدای بلند صحبت می‌کند. بعد از سخنرانی، یک قاری قرآن در جایگاهی که روی منبر برایش آماده کرده‌اند، می‌نشیند و آیاتِ مطرح شده در آن جلسه را با صوت و لحن زیبا قرائت می‌کند. جلسه سخنرانیِ مسجد، بیشتر به یک کلاسِ آموزشی شباهت دارد تا یک جلسه سخنرانی ِمعمولی.
سال‌ها سال‌های خفقان و استبداد و دیکتاتوری رژیم پهلوی، سال‌های سیاه شکنجه و کشتنِ زیر شکنجه است. در این سال‌های تاریک ـ که امام خمینی را تبعید کرده‌اند ـ در هیچ محفل دینی‌ای، نمی‌شود کوچک‌ترین حرف یا حتی اشاره‌ای به موضوعات حساسِ رژیم طاغوت کرد. ساواک در اوج اقتدار است و همه‌جا جاسوس دارد. خواندن آیاتِ مربوط به جهاد و مبارزه جرم است و اگر سخنرانی، در آیه‌ای نام بنی‌اسرائیل را بیاورد و اشاره‌ای به اسرائیل بکند، مجلسش تعطیل و خودش زندانی می‌شود. بااین‌همه، روحانی جوان ِمسجد امام حسن، پیر مبارزه است. او می‌داند چطور جلسۀ سخنرانی را اداره کند که گرفتار سگ هار ساواک نشود. او در نهایت کیاست و درایت، معبری باز می‌کند برای رساندن نورِ کلام خدا، به امت دور مانده از قرآن. آقای خامنه‌ای با دقت و زیرکی تمام، مجموعه اعتقادات اسلامی را از زبان قرآن طوری بیان می‌کند که مردم علاوه بر ساختن دوباره اعتقادات خود بر اساس معارف قرآن، به فکر ایجاد کردن جامعه اسلامی نیز می‌افتند! سیّد جوان مباحثش را از ایمان شروع کرده، به توحید ‌‌رسانده، و بعد با مطرح کردن نبوت و ولایت ـ و با تمام شدن ماه رمضان ـ این دوره اعتقادی ناب و بی‌نظیر را به پایان می‌رساند. سیّد جوان در این جلسات توانست با کاشتن بذر ِایمان آگاهانه در قلب و جان جوانان مشهد، آنان را با قرآن آشتی دهد. و قرآن عزیز را از غربتِ طاقچه‌ها و سفره‌های عقد و مجالس ختم درآورده و در اختیار جوانان بگذارد.
سال‌های سال، عده‌ای که فهم درستی از دین نداشتند، با افکار خشک خود مردم را به بهانه‌ها و معاذیر مختلف از قرآن دور نگه‌داشته بودند که مثلاً فهم قرآن کار مردم عادی نیست و باید قرآن را فقط به امید ثوابش خواند و این حرف‌ها؛ حرف‌هایی که حکومت‌ها از آن استقبال می‌کردند. اما سیّدعلی آقای خامنه‌ای اینها را یا توطئه دشمن می‌دانست یا کج‌فهمی‌های خواص. خودش مجذوب قرآن بود، عاشق قرآن بود، فدایی قرآن بود، و کمر بسته بود که مهجوریت قرآن را از بین ببرد. استوار و راسخ، با کلامی گرم و گیرا، قرآن به دست می‌گرفت، پشت تریبون می‌ایستاد، و تمام وجودش را وقف کلمات الهی می‌کرد. می‌خواست اندیشه ناب اسلامی را دوباره، از دل ناب‌ترین متن الهی احیا کند و قرآن را به قلب و عمل مردم ِمسلمان بازگرداند. او بر سر طاغوت‌هایی که بنایشان محو کامل محتوای معجزه ابدی خاتم پیغمبران و محدود کردن آن به جلدی و اوراقی بود، اینچنین فریاد می‌زد که:
«واى به حال آنهایى که مردم را از قرآن دور مى‌‌کنند، از قرآن مى‌‌رَمانند، به بهانه‌‌ها و معاذیر گوناگون نمى‌‌گذارند مردم قرآن را باز کنند به‌قصد فهمیدن، وای به حالشان! و شما بدانید برادران و خواهران، که امروز سر و کار ما با قرآن است. همان‌‌طوری‌که پیغمبر خدا فرموده است: «فَاِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ» آن روزى که فتنه‌‌ها مثل پاره‌‌هاى شب سیاه بر زندگى شما سایه بیفکند، بر شما باد به قرآن. کِى است آن روز؟ فتنه‌‌هاى تاریکِ مثل شب را نمى‌‌بینیم؟ راه‌‌هاى عوضى را درمقابل چشم‌‌هاى نابینا و نزدیک‌‌بینمان مشاهده نمى‌‌کنیم؟ دزدان و غول‌ها و راهزن‌ها را از هرسویى و به هرشکلى، چشم بینا نمى‌‌بیند؟ پس کِى باید به قرآن رجوع کرد؟ برای کِى است؟ برای وقتى‌که امام زمانصلوات‌الله‌‌علیه بیاید؟ او که خودش قرآن ناطق است؛ امروز روزى‌ست که به قرآن مراجعه باید بکنیم.»
سرانجام، چند ماه پس از پایان یافتن جلسات طرح کلی در مسجد امام حسن، و پیرو جلسات شرح نهج‌البلاغه، سیّدعلی آقای خامنه‌ای دستگیر شده و راهی پایتختِ ستم می‌شود؛ راهیِ یکی از مخوف‌ترین شکنجه‌گاه‌های آن روزِ دنیا: «کمیته مشترک ضد خرابکاری».

* * *

کتابچه «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن»
«طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» پنجمین اثر مکتوب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بود که قبل از انقلاب، در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسید.
این کتابچه مجموعه همان پلی‌کپی‌هایی بود که در جلسات روزانه ماه رمضان مسجد امام حسن در سال ۱۳۵۳ در اختیار حاضران قرار داده مى‏شد؛ به‌علاوه مقدمه‌ای که خود معظم‌له، قبل از چاپ بر آن نوشته بودند. مقدمه‌ای که در آن به‌خوبی ضرورت و لزوم ارائه طرحی کلی از اندیشه اسلامی مبتنی بر قرآن، بیان، و اهداف و ثمرات آن ذکر و دستاوردهایش برای مخاطب توضیح داده شده است. اما بعد از خواندن چنین مقدمه‌ای و رجوع به محتوا، خواننده متحیر می‌ماند که این مقدمه برای این کتاب است؟ افقی به این بلندی ترسیم شده برای این کتابچه مختصر؟
و جالب اینکه متن همین کتابچه نیز در عین مختصر و موجز بودن، ابعاد فردی و اجتماعی دین را درست در کنار هم قرار داده و برداشتی نو و بدیع از قرآن ارائه کرده است. به نظر نمی‌رسد برای چهل سال قبل باشد. ارجاعش به آیات، با عرف کتاب‌ها متفاوت است. به‌جای استناد به یک آیه، یک دسته آیه را انتخاب کرده است. کتابچه‌ای به‌ظاهر مختصر، اما با محتوایی عمیق.
مخاطبِ تشنه که با مطالعه این کتابچه، جرعه‌ای نوشیده است، مشتاق یافتن سرچشمه است، اگر این خلاصه آن جلسات است، پس خود جلسات چیست! این کتابچه با تصویر جلساتی که در مقدمه ترسیم شده، فاصله‌ها دارد. تصویری از گوهری که مخفی بودنش مایه حسرت و حرمان است. و این عطش وقتی بیشتر می‌شود ‌که می‌شنویم آن جلسات تا چه اندازه مورد توجه خود آقا هستند:
«من در مشهد یک بحثى کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدى از کلمه ولایت و مسئله ولایت؛ ماه رمضان بود و بحث‌هایى براى جوان‌ها مى‌کردیم، آن وقت‌ها راجع‌به توحید و نبوت و چه و ازجمله ولایت. یک بحث قرآنى خیلى خوب و کاملى بود، بعد هم چاپ شد؛ یعنى خلاصه‌اش هم یک جایى چاپ شد. اصل سخنرانی‌ها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. بحث‌هاى خوبى است، بحث‌هاى جالبى است. من حالا هم که نگاه مى‌کنم، مى‌بینم بحث‌هاى عمیقى است این بحث‌ها.»
بعد از انقلاب، محتوای شش جلسه از بیست‌و‌هشت جلسه این مجموعه، پس از پیاده‌سازی، در قالب جزوه‌ای با عنوان «ولایت» توسط حزب جمهوری اسلامی در سال ۶۰ به چاپ رسیده است، که مجدداً چاپ نشد و چندان در دسترس نیست.
ما نیز چنین سرگشته و شیدا، همان کتابچه را ورق می‌زدیم. راهی برای رسیدن به محتوای کامل جلسات نداشتیم، این بود که دست به دامان حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا شدیم، همان آقایی که شاهد و ناظر برگزاری آن جلسات بودند، و توفیق‌دهنده به سخنران و مستمعین. می‌دانستیم اگر خبری شود از مشهد است.

نحوه دست‌یابی صهـبا به نوارهای جلسات
مدت‌ها، دست‌یابی به محتوای این جلسات، یکی از آرزوها و دعاهای قلبی‌مان بود که روزی، مصاحبه‌ای دیدیم از آقای سادات فاطمی درباره فعالیت قرآنی‌شان پیش از انقلاب، و درباره مرکز نوارفروشی‌ای که در خیابان سناباد مشهد داشتند. ایشان از قاریان و اساتید قرآنی ممتاز کشور هستند که در دوران قبل از انقلاب، از یاران و نزدیکان و معتمدان مقام معظم رهبری بودند و بعد از انقلاب نیز همچنان مورد توجه و عنایت ایشان قرار دارند.
آقای سادات فاطمی در مصاحبه خود، به احیاگری‌های قرآنی مقام معظم رهبری در آن دوره اشاره کرده بودند. البته هر کس دیگری هم که بود و می‌خواست از قرآن و فعالیت قرآنی در آن دوره سخنی بگوید، سخنش به حضرت آقا و جلساتشان، و در میان همه آنها، به طرح کلی می‌رسید. در جایی از مصاحبه گفته بودند که در آن زمان مسئول ضبط صوت جلسات طرح کلی بوده‌اند. درنگ نکردیم؛ به مشهد رفتیم. هیچ نشانی نداشتیم جز مسجد امام حسن مجتبی و مسجد کرامت. هنگام نماز، به مسجد رفتیم و دنبال پیرمردها و قدیمی‌ها گشتیم. سراغ آقای سادات فاطمی را گرفتیم، نشانی مساجد دیگر را ‌دادند. از این مسجد به آن مسجد. آنجا متوجه شدیم که بین دو برادر، آقا سید مرتضی و آقا سید جواد، باید دنبال آقا سید مرتضی بگردیم. بالاخره پرس‌وجوها به نتیجه رسید و وارد محل کار یا بهتر بگوییم، مرکز تربیت مربی قرآن کریم آقای فاطمی شدیم.
از مصاحبه ایشان ذکری به میان آوردیم و از صوت جلسات طرح کلی پرسیدیم. ایشان فرمودند که صوت همه جلسات ضبط شده، کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی هم چاپ شده و از آن کتاب می‌توان به محتوای جلسات، دست پیدا کرد. وقتی به ایشان عرض کردیم که آن کتاب، تنها شامل محتوای پلی‌کپی‌ها می‌شود و از متن جلسات خالی است، متعجبانه افسوس خوردند. برایشان قابل تصور نبود که قریب چهل سال از آن روزها می‌گذرد و مردم از محتوای آن جلسات بی‌بهره‌اند. از ایشان پرسیدیم که نوارها را در اختیار دارند یا خیر. جواب مثبت بود، اما ریل‌ها ـ که همان اصل سندها بود ـ به مراکز اصلی نگهداری اسناد مربوط به معظم‌له رفته بود و تنها یک کپی بر روی نوار کاست در اختیار داشتند.
آقای سادات فاطمی بدون هیچ‌گونه چشم‌داشتی، آن نوارها را در اختیار ما قرار دادند و ما نیز هیچ‌گاه نتوانستیم آن‌طور که باید، از ایشان تشکر کنیم. ایشان متواضعانه همان کاری را انجام دادند که چهل سال قبل، به ایشان محوّل شده؛ نشر و تکثیر نوارها به معتمدان. گویی بعد از سال‌های سال، دوباره یک نفر از راه دور، به مرکز پخش نوارهای مذهبی آمده تا نوارهای آقای خامنه‌ای را تهیه کند؛ و ایشان همان کاری را کردند که سال‌های قبل از انقلاب می‌کردند. خداوند حافظ وجود نورانی و قرآنی‌شان باشد.
نوارها به‌دلیل اینکه از روی ریل پر شده بودند، نقایصی داشتند؛ مثلا از ابتدای بحث شروع می‌شوند نه از آغاز جلسه؛ یا عموما به انتهای بحث ختم می‌شوند و صوت تلاوت قرآن و دعای معظم‌له را ندارند. زیرا عموما زمان برگزاری جلسات بیشتر از یک ساعت به طول می‌انجامیده است.
یک راه، تأمل برای دسترسی به نوار ریل بود، امری تقریبا بعید و دور از امکان. بعد از مداقه بر محتوای جلسات به این نتیجه رسیدیم که از محتوا چیزی از دست نرفته است، مگر در حد یکی، دو درصد. لذا تصمیم به انتشار کتاب گرفتیم تا در هر زمان صوتی جدید ناظر به محتوای جلسات یافتیم به کتاب بیفزاییم. اخیراً در روند کار جستجو، تعدادی صوت به‌دست آمد که بعد از تطبیق با متن کتاب موارد کمی نسبت به متن جلسات داشت؛ مگر جلسه بیستم که مطلبی نو به آن اضافه می‌کرد. لذا موارد فوق را به چاپ سوم کتاب افزودیم.

ارزش و جایگاه کتاب
مخاطبی که کتابچه «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» را خوانده باشد، به ارزش و جایگاه کتاب کم‌و‌بیش آگاه است. ارزش محتوایی این کتاب، با دقت در مطالعه، مرور و چندبارخوانی و مطالعه‌های جنبی، برای مخاطب بیش از پیش آشکار خواهد شد.
اینجا با ذکر مختصری از مشخصات کتاب، خواننده گرامی را به اهمیت انتشار و مطالعه آن آگاه‌تر می‌کنیم تا با آگاهی از ارزش محتوای کتاب، زمان مناسب و کافی به مطالعه آن اختصاص دهد و با دقت و تیزبینی مشغول مطالعه شود.
کتاب حاضر کتابی منحصر به فرد در ارائه درست و کامل اندیشه اسلامی است. این کتاب با کتاب‌های متعددی که با عنوان اندیشه اسلامی یا اصول عقاید به رشته تحریر درآمده‌اند متفاوت است. آن کتاب‌ها اصول اعتقادی دین را بیشتر به‌عنوان مفاهیم ذهنی تلقّی کرده و در مقام اثبات درستی این اصول و پاسخگویی به شبهات مطرح شده هستند. برخلاف آن کتاب‌ها، «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» مباحث ضروری دین را به‌گونه‌ای ‌تعهدآفرین معرفی کرده است. یعنی در کتاب، اصول اساسیِ اعتقادی دین، مبتنی بر آیات قرآن به مخاطب عرضه شده است، به‌طوری‌که این اصول اعتقادی از سطح مفاهیمی ذهنی خارج شده و رنگ و بوی عملی گرفته‌اند. بنابراین، اولین ویژگی همین است که این کتاب از جنس کتاب‌های کلامی نیست که روند اثبات و نفی در پیش گرفته باشد، بلکه اصول اصلی اندیشه اسلامی را از روی آیات قرآن و بر مبنای توضیح مسائل ضروری دین ـ مسائلی که آگاهی از آنها برای سعادت انسان‌ها مفید است ـ تبیین کرده است.
دومین ویژگی کتاب، ارائه نمایی کلی از اندیشه اسلامی به جهانیان است؛ نه فقط مسلمانان، بلکه یکایک انسان‌ها، چه موحد و چه غیر موحد. هر کس، با هر ایده و تفکری، می‌تواند مخاطب این کتاب باشد، چون روند بحث و نکات عرضه شده در کتاب، آنچنان منطقی و دور از هرگونه تعصب‌ورزی است که مورد پسند هر عقل سلیمی قرار خواهد گرفت.
سومین ویژگی کتاب این است که در آن تعریفی دوباره از دین به مخاطب داده شده. تعریفی که دین را تنها مجموعه‌ای از اصول فکری یا عملیِ مجزا نمی‌داند، بلکه آن را مجموعه‌ای متحد تعریف می‌کند که با نظمی خاص در کنار هم قرار گرفته‌اند.
این کتاب سندی است گویا از اقدامات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در راستای احیای تفکر اسلامی. سال‌ها بود که تفکر اسلامی، به دلیل دوری از قرآن و عترت رنگ باخته بود. مفاهیم دینی از معانی حقیقی خود تهی شده و جز پوسته‌ای از آن چیزی باقی نمانده بود. دین، بیشترِ معارف قرآنی در حوزه عملِ فردی معنا و تبیین می‌شد و سخن از اصول عقایدی بود که ـ با تمام شقوق و ظرایف مختلفش ـ از محدوده ذهن فراتر نمی‌رفت. گرچه حرکت‌ها و سخن برخی از اندیشمندان اسلامی، نگاه‌ها را دوباره متوجه اسلام و مفاهیم عمیق آن کرده بود، اما آنچه کم بود یا نبود، طرحی جامع از دین بود. طرحی که دین را فقط در حوزه فردی تعریف نکند و آن را ناظر به عمل بداند؛ از ضروریات و اصول دین و ارتباط آنها با هم حرف بزند؛ از تأثیرات دین بر سرنوشت جوامع بحث کند؛ و اینکه بتواند خلأ فکری مسلمانان را در برابر مکاتب پوچ و خالی بشری پر کند و زمینه را برای نفوذ اسلام در میان جوامع و آزاداندیشان فراهم آورد.
حضرت امام خمینی‌(ره) قطعاً احیاگر اسلام در این عصر بود. با شروع نهضتِ امام، نام اسلام دوباره بر سرِ زبان‌ها افتاد و قلوب خموده مسلمین بیدار شد. بعد از تبعید حضرت امام این شور و علاقه ایجاد شده، برای شاگردان مجاهد امام بستری بود برای کار عمیق فکری و ایمانی. برای ساختن زیربنایی محکم از تفکر ناب اسلام محمدی.
ارائه چنین طرحی میسر نبود، مگر از متفکری آگاه و مسئول، آشنا به مفاهیم قرآن و آگاه از مقصود و مقصد دین. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با احساس این خلأ و نیاز در جامعه، و با اشراف به آثار اندیشمندان اسلامی و مراوده با عالمان زمان‌شناس عصر، همچون شهید مطهری و با تسلط و تمسّک به قرآن، مباحث «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» را در ماه مبارک رمضان مطرح کردند؛ مباحثی که به‌دلیل ارائه نگاهی جامع از تفکر توحیدی و با در نظر داشتن شئون مختلف زندگی بشر، بابی است برای ورود به حوزه تفکر اسلامی. این چهارمین ویژگی برای این کتاب است.
پنجمین ویژگی کتاب، بازتاب نگاه نو و بدیع ایشان به مفاهیم دینی است. اگرچه کلمات کلماتی هستند که مکرر به گوش شنونده رسیده است، اما در کلام ایشان جانی تازه می‌گیرند. نگاهی که به مفاهیم دینی ابعادی تازه می‌بخشید و در آن روزگار مورد انتقاد قرار می‌گرفت: «یک عده‌اى در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمه «ولایت»، فلانى، این حرف‌ها را زده؛ درحالى‌که این، انکار آن ولایتى که آنها مى‌گفتند که نبود. آنها مى‌گفتند ولایت یعنى محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم، ولایت یعنى اعتقاد به امامت على علیه‌السلام، این را که ما قبول داشتیم. یک چیزهایى علاوه بر اینها ما از کلمه ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم. آیاتى که در آن کلمه ولایت به‌کار رفته است، «هُنالِکَ الوَلایَـ÷ُ لِلهِ» مثلاً فرض کنید و آیات متعددى را؛ از این آیات یک برداشت جدیدى از کلمه ولایت را من عرضه کردم، مطرح کردم. خب، این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکى اگر یک نفرى بیاید، فرض بفرمایید درباره حصبه یک ایده جدیدى را مطرح کند که اضافه بر معلومات قبلى باشد، با او چه جورى رفتار مى‌کنند؟ خب احترامش مى‌کنند، تکریمش مى‌کنند، تشکر از او مى‌کنند. در مسائل دینى اگر حرف جدیدى مطرح مى‌شد، یک برداشت نویى در یک مسئله‌اى مطرح مى‌شد، ولو اینکه حرف‌هاى گذشته را تخطئه نمى‌کرد، همین قدر که نو بود، با آن یک عده‌اى بنا مى‌کردند مخالفت کردن، الان هم این حالت هنوز در یک عده‌اى هست.»
ششمین ویژگی کتاب، انطباق مباحث آن با سیره سیاسی‌ـ‌مبارزاتی ائمه علیهم‌السلام برای برقراری حکومت اسلامی است. دیدگاه ایشان نسبت به زندگی ائمه ـ که در کتاب انسان ۲۵۰ ساله جمع‌آوری شده است ـ سبب شده بود تا ایشان در میدان مبارزه همواره سه نکته را مد نظر قرار دهند: اول، تبیین اسلام به شکل درست؛ دوم، سخن از جامعه اسلامی و حکومت علوی؛ و سوم، صحبت از حاکم جامعه اسلامی و توجه دادنِ مردم به مصداق فعلی این کتاب نمونه‌ای است از شیوه مبارزه زیرکانه ایشان در آن دوران سیاه. «در رژیم گذشته، آن وقتى که کار خیلى بر ما سخت مى‌شد و من در مسجد کرامت یا مسجد امام حسن مشهد سخنرانى مى‌کردم، مطلبى را که فکر مى‌کردم دانستن آن براى نظام و رژیم به شدت مضر است، بدون این‌که اندک اشاره‌اى به دستگاه بکنم، مطرح مى‌کردم. هیچ گوشه و کنایه‌اى هم مطلقا به دستگاه نمى‌زدم. مثلا فرض کنید آن زمان مى‌گفتیم «حکومت علوى»! اگر مى‌گفتیم حکومت اسلامى، حساس مى‌شدند! مى‌گفتیم «نظام علوى» یا «حکومت علوى». در بحث‌هاى آن وقت من، از این‌گونه تعابیر پر بود. کانه دیلم را مى‌دادیم زیر ریشه دستگاه تا آن را با یک فشار بیرون بکشیم. دستگاه هم ملتفت نبود؛ چون به تنه او، هیچ‌گونه برنمى‌خورد.»
ویژگی هفتم کتاب، توجه ویژه آن است به درد اصلی جوامع بشری و مسلمان‌ها؛ یعنی ضعف ایمان. ایشان با غور در آیات مختلف قرآن، حقیقت ایمان را به مخاطبان خود معرفی می‌کنند؛ و تشریح می‌کنند که این باور آگاهانه و تعهدآور، اگر درست شناخته شود، همچون روحی که جسم را به حرکت درمی‌آورد، عقاید را به صحنه زندگی و اجتماعات بشری وارد کرده و آن‌گاه، این ایمان، انسان‌ساز و جامعه‌ساز خواهد ‌شد.
هشتمین ویژگی کتاب، وحدت‌آفرین بودن مباحث آن است برای امت اسلامی. معظم‌له در آن زمان با بصیرتی که داشتند، دست‌های پنهان استعمار را در ایجاد اختلاف بین امت اسلامی به‌خوبی می‌دیدند؛ لذا با تکیه بر اصول اساسی اعتقادی اسلام، مانند توحید و دقت به ابعاد آنها، زمینه وحدت امت اسلامی را در برابر طاغوت‌های زمان، فراهم آورده‌اند.
کوشش و تلاش معظم‌له برای آموزش شیوه تدبر و تعمق در قرآن به مخاطبان، نهمین ویژگی کتاب است. ایشان عموماً برای بحث‌های خود دسته‌ای از آیات را انتخاب می‌کرده‌اند. و ضمن ترجمه آیات، مخاطبان را ترغیب به پیدا کردن رابطه آیات با یکدیگر می‌کردند. ایشان هنگام ترجمه و شرح آیات، گام‌به‌گام با مخاطب پیش رفته و او را به تأمل و کشف ارتباط آیات دعوت می‌کنند. و با برداشتی که از آیات دارند، در مخاطب نگاهی نو نسبت به قرآن ایجاد می‌کنند.
دهمین ویژگی کتاب، توجه خاص حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به جوانان است. آنچه که از بیانات ایشان در این سلسله از دروس برمی‌آید، این است که مخاطب اصلی این جلسات، عموماً قشر جوان هستند. «من به شما عزیزان جوان دانشجو که نگاه می‌کنم، مسجد کرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به یاد مى‌آورم؛ که آنجا هم همین شماها ـ شماهاى سى‌و‌پنج سال قبل ـ مى‌نشستید و درس تفسیر قرآن و تفسیر نهج‌البلاغه و مبانى نهضت اسلامى، مذاکره و بحث می‌شد، نوشته می‌شد و گفته می‌شد. چوبش را هم می‌خوردیم؛ هم شما می‌خوردید، هم ما می‌خوردیم. دستگاه جبّار طاغوت، آن روز تحمل نمی‌کرد که یک طلبه با جمعى دانشجو بنشینند و از دین حرف بزنند؛ به‌خصوص که محفل دانشجویى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پرجمعیت و متراکمى بود. البته این جمعیت‌هایى که امروز شما بعد از انقلاب مى‌بینید، قبل از انقلاب در هیچ‌جا و به هیچ مناسبتى شکل پیدا نمی‌کرد، اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هیچ اجتماعى شاید در کشور ـ اجتماع دانشجویی ـ به یکپارچگى، یکدستى و تراکم اجتماع مسجد امام حسن یا مسجد کرامت که بنده آنجا درس تفسیر براى دانشجوها می‌گفتم، وجود نداشت.»
ورای همه ویژگی‌های منحصر به فردی که ذکر شد، اهمیت این کتاب در میان آثار معظم‌له، از دو جنبه است:
جنبه اول اینکه، محتوای این جلسات از ابتدا تا انتها، همه با نظر معظم‌له تنظیم یافته است. از انتخاب عنوان «طرح کلی  اندیشه اسلامی در قرآن» برای مجموعه جلسات و کتابچه‌ای که چاپ شده است، ترتیب بخش‌های ایمان، توحید، نبوت و ولایت، انتخاب عنوان برای هر جلسه، نحوه ورود و خروج به بحث، انتخاب آیات و غیره، همه با نظر ایشان بوده است.
جنبه دوم اینکه، می‌توان گفت مبحث ضروری و مهمی نیست که در این مجموعه به آن اشاره نشده باشد. از این مهم‌تر اینکه این طرح، درحقیقت بازگوکننده نظام فکری معظم‌له است. ایشان در طی این جلسات، پایه‌های نظام فکری خود را که برگرفته از آیات قرآن و سیره ائمه است تبیین کرده‌اند. درستی این ادعا زمانی بیشتر معلوم ‌می‌شود که با نگاهی دقیق، بیانات معظم‌له و جهت‌گیری‌های ایشان در این سال‌ها را بررسی کنیم. خطی کلی و اساسی دیده نمی‌شود، مگر اینکه ریشه در این نظام ترسیم‌شده داشته باشد. حتی آیات مطرح‌شده در این سلسله جلسات، جزو آیاتی هستند که ایشان به‌طور معمول در بیاناتشان به کار می‌برند. لذا مخاطب با مطالعه کتاب حاضر، گامی مهم در راستای آشنایی با نظام فکری معظم‌له برداشته است.
«من چند سال قبل به مشهد رفته بودم؛ یکى از رفقاى قدیمى ما ـ که پاى بحث‌هاى خصوصى و عمومى ما خیلى بوده است و الآن هم او را زیاد مى‌بینم ـ نوارى به من داد و گفت خواهش مى‌کنم شما این نوار را همین‌طور که در ماشین نشسته‌اید، گوش کنید. گفتم خیلى خوب. نوار را گذاشتم، دیدم او در سخنرانی‌هاى دوره‌هاى طولانى من گشته است و از هر کدام تکّه‌اى را انتخاب کرده که در آن، تصویر آینده و وعده به آینده و حکومت علوى وجود دارد و از من مى‌خواهد بپرسد الآن هم همان تصویر را در ذهن دارید؟ البته اِشکال او وارد نبود. من، بعد خودش را دیدم و به او گفتم این اشکال وارد نیست. الآن هم اگر بخواهم در آن مقام حرف بزنم، همان حرف‌ها را مى‌زنم و حرفم عوض نشده است.
“بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانىِ مستمرِّ سى جلسه‌اى داشتم ..آن زمان به ضبط سخنرانی‌ها خیلى اهمیت داده نمى‌شد؛ اما استثنائاً همه این سى سخنرانى ضبط شده است. این سخنرانی‌ها منبع خوبى براى مچ‌گیرى ماست! در آن سخنرانی‌ها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسى بحث شده است که الآن هم آنها را تأیید مى‌کنم. اینها پایه‌هاى فکرى براى ایجاد یک نظام اسلامى بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامى شش، هفت سال دیگر محقّق شود. مى‌گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌هاى فکرى‌اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود.»
* * *

سبک تنظیم کتاب
مخاطب نباید فراموش کند که این محتوای تازه و بدیع، چهل سال قبل تنظیم شده است. این‌گونه، عظمت کار و بزرگی اندیشه صاحب کتاب بیشتر خودنمایی می‌کند. برای این کار سعی کردیم ظاهر کتاب، آن مقدار که مقدور است و به محتوای کتاب ضرری نمی‌رساند، مشابه کتاب‌های آن زمان باشد؛ و قلم، صفحه‌آرایی، صفحات ابتدایی جلسات، رنگ کاغذ، و رسم‌الخط آیات نیز، همه کمک‌کننده به این امر باشند. محتوای اثر نیز باید القاکننده سلسله‌وار بودن جلسات، سبک آنها، فضای جلسات، امکانات محدود و ‌مکان برگزاری جلسات ‌باشد. برای این منظور تلاش کردیم با حفظ ترتیب جلسات در کتاب، روند ارائه مطالب در یک جلسه، لحن کلام معظم‌له، مطالب غیر مرتبط با محتوا در جلسات، و درج پلی‌کپی‌های آن زمان، به این مهم دست پیدا کنیم.
* * *
در تنظیم محتوای این کتاب چند کار صورت گرفته است:
۱ـ بدنه اصلی کتاب از کنار هم قرار گرفتن محتوای جلسات شکل گرفته است. کتاب چهار بخش اصلی به نام‌های ایمان، توحید، نبوت، و ولایت دارد که ذیل هر بخش جلسات مرتبط آمده است. برای حفظ هویت مستقل جلسات، ابتدای هر جلسه، در صفحه‌ای «شماره جلسه، عنوان جلسه و تاریخ برگزاری جلسه» درج شده است. انتهای هر جلسه نیز با قرار دادن پلی‌کپی آن جلسه مشخص شده است.
۲ـ برای حفظ سیر محتوای هر جلسه، آن‌گونه که معظم‌له بیان فرموده بودند، از تقطیع کلام ایشان و زدن تیتر خودداری شد. لذا خواننده سیر محتوایی یک جلسه را به‌خوبی احساس می‌کند؛ شروع بحث و مروری بر مطالب گذشته، اشاره به موضوع جلسه، شرح و توضیح موضوع جلسه، با استفاده از مثال‌های متفاوت، نتیجه‌گیری بحث، ورود به قسمت ترجمه و شرح آیات، و استخراج مفاهیم توضیح داده شده از آیات.
۳ـ در اکثر نوارهایِ کاست جلسات، جملات مقدمه‌ای و ابتداییِ جلسه ضبط نشده است. در صوت یکی، دو جلسه، معظم‌له جلسه را با تلاوت چند آیه از آیات منتخبِ آن جلسه آغاز کرده‌اند. ما نیز برای آنکه همه جلسات شروعی یکسان داشته باشند، با توجه به روش معظم‌له در تلاوت آیات در آن دو جلسه، ابتدای جلسات را با آیات قرآن شروع کرده‌ایم. اما چون نمی‌خواستیم مخاطب تصور کند معظم‌له این آیات را خوانده‌اند، آیات به‌شکلی متفاوت با متن آمده است.
۴ـ از آنجا که انتهای هر جلسه، کاملاً متفاوت از جلسه قبل به پایان رسیده است، ما نیز اقدام به یکسان‌سازی نکردیم. در برخی جلسات معظم‌له دعا کرده‌اند و در برخی دیگر، از قاری برای تلاوت دعوت کرده‌اند.
۵ـ لحن کلام مقام معظم رهبری در این کتاب با بیان و لحن کلام معظم‌له در دوران رهبری تفاوت‌هایی دارد. چون تمام بیانات معظم‌له در این کتاب مربوط به سال ۵۳ است، بر آن شدیم کتاب را طوری تنظیم کنیم که لحن ایشان به مخاطب منتقل شود. و این مهم بدون همراهی صوت، از دشواری‌های ما در تنظیم کتاب بود. لحن کلام معظم‌له در آن سال‌ها، لحن خطیبی انقلابی است که با شور و حرارت بسیار، ایستاده در پشت تریبون، برای جمعی جوان سخن می‌گویند. کلامشان گرم و گیرا و حرف‌هایشان تازه و جذاب است. در عین حالی که صمیمی و روان از مفاهیم عمیق دینی سخن می‌گویند، مخاطب را نیز به تفکر تشویق می‌کنند. و ازآنجایی که معظم‌له ادیبی توانایند، جای‌جای سخنشان پر است از ضرب‌المثل‌ها، اصطلاحات و اشعار. دایره واژگانی که به کار می‌بردند نیز بسیار وسیع است. لذا تمام تلاش خود را کردیم تا با درج علائم ویرایشی دقیق، و آوردن معنای کلمات و اصطلاحات، لحن کلام معظم‌له را به بهترین شکل ممکن به مخاطب منتقل کنیم.
۶ـ مورد دیگری که در انتقال فضای جلسه و شرایط آن دوره بسیار کمک می‌کند، مطالب حاشیه‌ای است که معظم‌له ناظر به جلسه و در خلال صحبت‌هایشان بیان کرده‌اند. حفظ این مطالب بین بحث محتوایی، موجب ایجاد وقفه میان بحث و در مواردی، از دست رفتن رشته کلام است. از طرفی، در مواردی معظم‌له به نکاتی اشاره کرده‌اند که شنیدن آن برای مخاطب واقعاً شیرین است و او را تا حدودی از شرایط آن دوره آگاه می‌کند. برای اینکه هم این مطالب را در کتاب آورده باشیم و هم از بحث اصلی جلسه منحرف نشده باشیم، آنها را با قلمی متفاوت و داخل پرانتز قرار داده‌ایم. به این ترتیب، خواننده کتاب مختار است هنگام رسیدن به این قسمت‌ها از آنها عبور و محتوا را دنبال کند یا برای تنفس در بحث، آنها را مطالعه کند.
۷ـ با توجه به محتوای عمیق و پر نکته کتاب و حفظ لحن و حواشی جلسات در ‌متن لازم است همین‌جا مخاطب را از مطالعه سریع کتاب برحذر داریم. برای دریافت لحن کلام و رفت و برگشت مجدد، مناسب است که کتاب با کمی طمأنینه و سرعتی متعادل خوانده شود. مخصوصاً اینکه معظم‌له در سخنرانی خود با تعویض لحن و آوردن جملات معترضه، سؤالی، تحذیری و غیره، سعی کرده‌اند که مستمع را همراه خود کنند؛ لذا برای خوب متوجه شدن لحن کلام، به نظر می‌رسد که باید از تند خواندن کتاب پرهیز کرد.
۸ـ از دیگر قسمت‌های کتاب، پلی‌کپی‌های آن است که در ابتدای هر جلسه، در اختیار حضار قرار می‌گرفته است. تصاویر آنها را در انتهای جلسه مربوطه قرار داده‌ایم. معظم‌له بعد از نوشتن مطالب مربوط به پلی‌کپی‌ها، آنها را در اختیار شخصی می‌گذاشتند تا مطالب ابتدا با خط خوش نوشته شود و بعد، از آن برگه، پلی‌کپی تهیه شود. سبک و رسم‌الخط نوشته پلی‌کپی‌ها حاکی از آن است که بیش از یک نفر این پلی‌کپی‌ها را نوشته است. لطف خدا بود که در حین انجام پروژه، هفده عدد از آن پلی‌کپی‌ها را پیدا کنیم. با الگو قرار دادن این پلی‌کپی‌ها ـ از حیث رسم‌الخط و ظاهر ـ و با استفاده از متن خلاصه جلسات در کتابچه طرح کلی اندیشه اسلامی، ده پلی‌کپی دیگر را بازسازی و در انتهای جلسات مربوط قرار دادیم. غلط‌های موجود در پلی‌کپی‌ها نیز، به‌خصوص آیات، تصحیح شدند. از نکات جالب پلی‌‌کپی‌ها درج قیمت بر روی آنهاست. در مورد نحوه قیمت‌گذاری می‌توان چنین حدس زد که هر پلی‌کپی با احتساب قیمت کاغذ و کپی، قیمت‌گذاری می‌شده است؛ قیمت کاغذ یک ریال و هر یک طرف کپی، یک ریال.
۹ـ بدنه اصلی کتاب و سیر محتوایی آن با چیدمان جلسات در کنار هم شکل گرفت؛ اما حیفمان آمد مقدمه‌ای که معظم‌له برای انتشار کتابچه مجموعه پلی‌کپی‌ها نوشته‌اند را در این کتاب نیاوریم. هر کسی آن مقدمه کتابچه طرح کلی اندیشه اسلامی را خوانده باشد، با نگاهی به این کتاب تصدیق خواهد کرد، مقدمه معظم‌له بیش از آنکه متناسبِ حال آن کتاب باشد، برای این جلسات و محتوای تبیین شده در آنها به رشته تحریر درآمده است. برای مخاطب شیرین خواهد بود که در حین مطالعه کتاب، چند مرتبه بازگردد و مقدمه مؤلف را بخواند. این امر ـ با مرور هدف‌های ذکر شده در مقدمه ـ سبب می‌شود از آنچه که مطالعه کرده بهره تازه‌ای ببرد و ادامه جلسات را با دقت بیشتری مطالعه کند.
۱۰ـ ازآنجاکه آیات متن دائم تقطیع و تکرار شده‌اند، یا در خلال آنها آیه دیگری به‌عنوان شاهد مثال آورده شده است، ممکن است خواننده در تشخیص صحیح آیات دچار مشکل بشود. برای حل مشکل، اولاً آیات قرآن داخل «» قرار گرفته و توپر شده‌اند؛ ثانیاً هنگامی که معظم‌له اولین قسمت از یک دسته آیات را برای ترجمه و شرح می‌خوانند، در پاورقی، سند آن دسته از آیات آمده است. در این صورت فقط برای آیاتی که در این بین از جای دیگر خوانده‌اند، پاورقی درج شده است. برای اینکه روایات با عبارات و اصطلاحات عربی متمایز باشند، در «» و به‌صورت عادی آمده‌اند. به‌دلیل داشتن فهرست روایات در انتهای کتاب از درج سند روایات در داخل کتاب خودداری شده است و فقط شماره حدیث در فهرست روایات آمده است.
* * *
از ویژگی‌های ظاهری کتاب نیز باید به موارد زیر اشاره کرد:
۱ـ در تنظیم متن کتاب، از قلم کتاب‌های قدیمی استفاده ‌شده، قلمی مناسب تا با به‌هم‌فشردگی و کشیدگی کمتر، فضای خالی بیشتری ایجاد کند، تا چشم با دقت بیشتری حرکت کند و ذهن، مفهوم کلام را بهتر درک کند. قلم آیاتی که در اول هر جلسه آمده‌اند، از قرآنی با رسم‌الخط آن سال‌ها تهیه شده‌اند؛ رسم‌الخط قرآنی که آیات کتابچه منتشر شده در سال ۱۳۵۴ مطابق آن آمده است. البته قسمت اشاره و فهرست‌های کتاب، به‌دلیل تولیدی بودن، با قلم معمول کتاب‌های مرکز صهـبا چاپ شده است.
۲ـ صفحه‌آرایی کتاب نیز مطابق با سبک کتاب‌های قدیمی است. برای این کار کتاب‌های زیادی دیده شد و درنهایت سبکی متناسب با فضای کتاب انتخاب شد.
۳ـ چون در آن سال‌ها عموماً کاغذها به سفیدی الآن نبودند، ما نیز بر آن شدیم که در چاپ کتاب، از کاغذ ِشیری یا زرد رنگ استفاده کنیم. البته رنگ کاغذ قسمت ابتدایی و انتهایی کتاب را ـ اشاره و فهرست‌ها ـ تعمداً متفاوت با باقی صفحات کتاب در نظر گرفتیم تا همین تغییر رنگ، خود گویای تقدم و تأخر تولید این بخش‌ها باشد.
۴ـ جلد کتاب بی‌شک مؤثرترین نقش در انتقال فضای قدیمی کتاب را دارد. ناچار بودیم از گزینه‌های معمول در آن دوره استفاده کنیم. پس از بررسی کتاب‌های وزین آن دوره، درنهایت به گزینه چاپ کلیشه بر روی جلد پارچه‌ای رسیدیم.
۵- طراحی نشان این کتاب کار ساده‌ای نبود. طرح‌هایی به ذهن می‌رسید، اما دستی توانا و قلبی مصفّا می‌خواست. با استاد «مسعود نجابتی» تماس گرفتیم. محتوای کتاب را برای ایشان توضیح دادیم. تصاویر اولین جلد‌های کتابچه‌ها را در اختیارشان گذاشتیم. آنچه اکنون روی جلد مشاهده می‌کنید، حاصل ذوق و قریحه ایشان است.
* * *
در انتهای کتاب سه فهرست وجود دارد: فهرست آیات، فهرست روایت و فهرست موضوعی.
فهرست آیات شامل مجموعه آیاتی است که در متن کتاب ذکر شده اند. آیات، به ترتیب سوره و شماره آیه مرتب شده‌اند. در این جلسات، معظم‌له بیش از سیصد آیه را تلاوت فرموده‌اند. به‌دلیل رعایت اختصار و ذکر معنای آیات در متن جلسه و پلی‌کپی‌ها، از ذکر دوباره معنای آیات در فهرست خودداری شده است. در این فهرست، بخش‌هایی از آیه که معظم‌له خوانده‌اند، مشکی رنگ است و قسمت‌هایی که خوانده نشده، خاکستری. این نحوه نمایش، باعث می شود که بستر و زمینه ای فراهم شود برای آشنایی و انس بیشتر مخاطب با مبانی قرآنی مباحث مطرح شده و آیات کلیدی در اندیشه مقام معظم رهبری.
در فهرست روایات، ترتیب قرار گرفتن احادیث، ابتدا بر طبق ترتیب معصومین و در مرحله دوم، به ترتیب شماره صفحه کتاب است. به‌دلیل انتشار درس‌نامه کتاب، احادیثی که معظم‌له در بحث، به‌طور غیرمستقیم به آنها اشاره کرده‌اند، در فهرست روایات نیامده. ان‌شاءالله در درس‌نامه مفصلاً به این موارد پرداخته خواهد شد.
در ذکر سند روایات، به‌جای ذکر جلد و شماره صفحه، از باب‌های موجود در کتاب و همچنین فصول و شماره حدیث استفاده شده است. متون عربی که روایت از معصوم نبوده و یک واقعه تاریخی را شرح می‌داده، در این فهرست قرار ندارد و سندِ آن در متن اصلی کتاب، به‌صورت پاورقی درج شده است.
برای این کتاب، به سبک کتاب‌های مرجع، فهرست موضوعی تهیه شده است. معظم‌له در مجموع این بیست‌و‌هشت جلسه، به موضوعات مختلفی اشاره فرموده‌اند که بعضاً باهم مرتبط هستند، اما سبک تنظیم کتاب سبب شده است که این موضوعات کنار هم قرار نگیرند. برای اینکه خواننده کتاب در استفاده‌های بعدی بتواند رجوعی موضوعی به کتاب داشته باشد، فهرستی موضوعی برای کتاب تهیه شده است. این فهرست موضوعی، دارای هفتاد موضوع اصلی و بیش از ششصد زیر موضوع است.