ماده و انرژی از منظر علامه طباطبایی و شهید مطهری ره -3

حالا که مجرد نیست آیا جوهر ]جسمانی[ است؟ ابعاد سه گانه دارد یا نه؟

اگر ابعاد سه گانه داشته باشد، می شود مادّه و اگر نداشته باشد، ناچار باید بگوییم به صورت نقطه جوهری یا خط جوهری یا سطح جوهری است؛ یعنی قائل شویم به جوهری که جسمانی باشد جوهری که قابل اشاره حسّی باشد ولی سه بعد نداشته باشد ؛ یعنی اگر بگوییم هیچ بعدی ندارد، می شود نقطه جوهری جزء لا یتجزای متکلّمین که براهین جزء لا یتجزا وجود آن را باطل می کند و اگر بگوییم نه، یک بعد دارد یا دو بعد دارد و سه بعد ندارد، گفته اند همان براهین جزء لا یتجزا در آن جا وارد می شود (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۵۰).

استاد در کتاب توحید که حاصل از جلسات بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان است، از مرحوم دکتر روزبه، سؤالاتی درباره انرژی کرده است که به آن سؤالات نیز به طور دسته بندی شده نظری می افکنیم:

حرارت (که صورتی از انرژی است) چگونه تعریف می شود که مادّه نباشد؟ یعنی جرم و بُعد نداشته باشد؟

در خارج موجود باشد و مستقل از مادّه؛ قابل انتقال باشد و جای خود را عوض کند؟ یعنی مادّه نباشد و جایش را هم عوض کند؟ !

اگر بگوییم موج است، در خود موج هم بحث مکان است. آیا شیئی موجی باشد بدون این که مادّه ای باشد؟ همین موج خالص بخواهد باشد، مادّه متموّجی در کار نباشد، فقط موج باشد نهمتموّج؟

انرژی در صورتی که مادّه نباشد، چطور می تواند در خارج، مکانی اشغال کرده باشد و در آن نقل و انتقال باشد؟ (مطهری، ۱۳۷۴ : ص ۱۷۲)

باید توضیح داده شود که ماهیت این چیزی که به آن «انرژی» می گویند چیست؟

از انرژی و صورت های مختلف آن چه تصوّری دارند که می گویند به مادّه تبدیل می شود؟ (مطهری، همان : ص ۱۷۷)

با توجّه به برخی تعاریف که انرژی را به «توانایی انجام کار» تعریف می کند، آیا مادّه به کار و حرکت تبدیل می شود؟ یعنی مادّه حرکت می شود؟ و این درست است که از آن طرف هم بگوییم حرکت به مادّه تبدیل می شود؟ آیا اصلاً این چنین تعبیری از انرژی که منجر شود به مفهوم حرکت، صحیح است یا نه؟

در نوع انرژی الکترومغناطیسی و حتّی الکتریکی در مبحث میدان ها این که انرژی این میدان به جذب معنا می شود، اصلاً حقیقت و چگونگی این جذب چیست؟ یعنی وقتی جذب می کند، چطور می شود و چه پدیده ای است که جرمی جذب می شود؟ اصلاً چگونه و چرا اسم این انرژی را موج می گذارند؟

اگر انرژی به «توانایی»، استعداد و معانی چون این ها تعریف شود، برگشت این معانی به همان «قوّه» است که در مورد مادّه اولا (هیولا) می گویند؟ یعنی نمی شود جوهری جدا باشد. حال آیا نیرو و انرژی که در مقابل مادّه قرار می گیرد تا به مادّه و از مادّه تبدیل شود حقیقتش همان قوّه است یا امر دیگری غیر از قوّه؟ (مطهری، همان : ص ۱۸۳ به بعد)

حال با توجّه به این چند سؤال اخیر، «این که انرژی را چگونه باید تعریف کنیم که در مقابل مادّه قرار بگیرد؟ و آن اصلی که گاه تجسّم مادّی پیدا می کند و گاه حالت انرژی به خود می گیرد، چیست؟ مطلبی است که احتیاج به بحث و کاوش فلسفی و فیزیکی زیادی دارد (مطهری، ۱۳۶۸ : ج ۴، ص ۴۰).

اُفق هایی از بحث در وادی فیزیک

بدیهی است که سؤالات استاد مطهری صرفاً جنبه فلسفی داشته و خود استاد مطهری به ابعاد علمی ونظری این سؤالات در فیزیک و رهیافت های بسیار عالی آن توجّه نداشته اند. این مطلب با این توضیح است:

دانشمندان و محقّقان دانش پر دامنه فیزیک در شاخه های گوناگونی چون فیزیک نسبیتی، فیزیک هسته ای، اختر فیزیک، کیهان شناسی و…، با توجّه به این سؤالات می توانند به پیشرفت ها وکشف هایی در زمینه «حقایق انرژی»، «ماهیت خارجی انرژی و نیرو»، «آثار انرژی و نیرو»، «رابطه اساسی مادّه با انرژی» و… نایل آیند. چنین نگرش ها و دقّت نظر هایی باعث می شود درهایی فراروی پژوهشگران پرتلاش فیزیکِ جدید گشوده شود که نظیر آثار باریک اندیشی های انیشتین، «بُعد دیگری» بر مادّه کشف کنند یا عالمی دیگر پیچ اندر پیچ این عالم مادی و جرمی بیابند، که قوانین حاکم بر آن به طور کامل یا دست کم بسیار متفاوت با این عالم جرم اندود و جسمانی باشد! از جمله افق گشایی های این باریک اندیشی ها می توان به این موارد اشاره کرد:

بازخوانی و باز اندیشی قوانین نیرو و حرکت (کلاسیک و نو)؛

بازخوانی ارتباط مادّه و انرژی که مادّه در حقیقت چه گوهری است که استعداد تبدیل شدن به انرژی را داراست؟

انرژی این «پرتکاپوی ویرانگر» چه تحفه ای است که در همه تار و پود مادّه رخنه کرده و قابلیت تبدیل شدن مادّه را عینیت بخشیده است؟

آیا انرژی واقعاً در ذات خود، همان مادّه در حالتی دیگر است یا این که حقیقتی غیر از مادّه حجیم و جرم دار دارد که ما از آن بی خبر مانده ایم؟

این چه آهنگی است که پیوسته و بدون کوچک ترین انفصالی در تار و پود هستی نواخته می شود؟ در خلا جریان، و در جهان ماکروسکوپیک، آثار گرانی دارد و عالم اتم ها را زیر سلطه خویش گرفته است؟ آخر چه این سودایی بر تارک هستی، و گستره جهان مادّی است؟

چه حقیقتی مادّه را همیشه گرم و پرتحرّک نگاه می دارد وگرمی بخش حیات مادّه و جسماست؟

چه ماهیتی دارد که گاهی در ارتباط با مادّه و اجسام، آثار خود را نمایان می سازد و گاه در خلا عاری از مادّه؛ گاهی نیز در سمت و سویی بسیار دور به ارقام نجومی، در میدان های پیچیده الکترومغناطیسی حاشیه «سیاهچاله ها» و «ابرنو اخترها» به رقص می پردازد؟

چه حقیقتی است که مادّه هم در سرعت های بسیار بالا به آن تبدیل می شود و هم در ارتباط و اتصال بسیار کند و آرام اشیا (با یک دیگر) اثر می نمایاند؟

چیست که غالباً در قالب ومحتوای حرارتی و گرمایی ظهور می کند و اغلب صورت های آن در این صورت به تحقّق می رسند؟ و درموارد بسیاری نیز هر صورتی به صورت دیگر تبدیل می شود و در نهایت، صورت حرارتی آن را آزاد می کند؟

چه نوع ارتباطی بین انرژی و مادّه و ماهیت انرژی باحقیقت جسمانی وجود دارد که انرژی در اوضاع خاصّی به مادّه تبدیل می شود و به عبارتی روشن تر، مادّه تولید می کند؟

آیا جوهری که فیلسوفان خارج از جسم فرض کرده، آن را فاعل و محرّک مادّه می دانستند می تواند همین انرژی باشد که این همه اسرار آمیز می نُماید؟

مباحث میدان ها و الکترومغناطیس به ویژه باید بازخوانی، و از این راه، حقیقت جسم سیاه کیهان با دقّت بررسی شود.

و ده ها سؤال اساسی که رمزگشای بسیاری از معمّاهای هستی هستند اگر مورد پژوهش جدّی قرار گرفته، پاسخی عینی و یقینی یابند.

سوالات پژوهشی (فلسفی فیزیکی)

با صرف نظر از این که سوالات استاد مطهری با چه پاسخ هایی ابهام زدایی می شوند، سوالاتی نیز برای کاوش در گستره افق های گشوده از این پژوهش، مطرح است. سوالاتی که یافتن پاسخی منطقی به آن ها اهمّیت ویژه ای دارد؛ زیرا هم در فلسفه و هم در فیزیک، مسائل بسیار مهم و اساسی تحت تأثیر پاسخ این سؤالات قرار می گیرند. با طرح این سوال ها و پاسخ دادن به آن ها، افق هایی فراروی پژوهشگران هستی پژوه (فلسفی و فیزیکی به ویژه محقّقان فلسفه) گشوده می شود که پهنه فلسفه اسلامی را تحت تأثیر خود قرار داده، زوایای مبهم حکمت متعالیه را نورانیتمی بخشد:

آیا انرژی از لحاظ فیزیکی، حقیقتی غیر از جسم دارد؟ و به تعبیری آیا انرژی می تواند از لحاظ فلسفی (البتّه با توجّه به دستاورد های فیزیک) جوهری جداگانه از مقولات جوهری باشد؟

اگر انرژی جوهری جداگانه از مادّه و جسم باشد، چه تحوّلاتی درمباحث فلسفی مرتبط با جواهر مقولی ایجاد می شود؟

در این صورت، ترتیب بندی جواهر مقولی به چه حالتی در خواهد آمد؟

آثار و نتایج این بحث که «انرژی جوهری جدید» باشد در فیزیک و حتّی در الاهیات فلسفه چهخواهد بود؟

اگر انرژی، جوهری جداگانه نباشد، چه حقیقتی دارد؟ در صورت جوهر جسمانی بودن، حقیقتش تحت کدام یک از مقولات مندرج است؟ از جسم جوهری شمرده می شود یا کیفیاتجسمانی؟

اگر به جسم جوهری برگشت داده شود، آیا مباحث و خصوصیاتی که در فلسفه برای مادّه و جسم جوهری شمرده می شود، در انرژی نیز صادق می آیند؟ (از جمله بُعد، چگالی، حرکت جوهری، سرعت، زمان، کیفیات، کمیات و…).

اگر انرژی حالتی از مادّه باشد، آیا در اعراض نُه گانه مندرج خواهد بود؟ در این صورت تحت کدام یک از اعراض اندارج خواهد یافت؟

اگر مادّه و انرژی به هم تبدیل شوند، تعریف فلسفی ودقیق مادّه چه خواهد بود؟

اصلاً این که مادّه به انرژی و انرژی هم به مادّه تبدیل می شود (اصل هم ارزی) معنای اساسی ودقیقش چیست؛ اگر انرژی تحت جسم جوهری مندرج شود؟

در جایی که بنا به اصل پایستگی مادّه و انرژی (اصل هم ارزی) هر جا مادّه است، انرژی هم به هر صورتی که باشد حضور دارد، انرژی چه حقیقتی است که لزوماًَ مقارن با مادّه است؟ آیا از ذاتیات جسم است یا نه؟

آیا می تواند به صورت همان مادّه اولا مطرح باشد؟ (که یقیناً نمی تواند)

تعریف صحیح انرژی ولو در حد رسم ناقص چیست؟

آیا می شود انرژی را به خصوصیات (و به تعبیر فلسفی، با لوازم خارجی) یا آثار آن تعریفکرد؟

آیا تبیین های ریاضی از قوانین و حقایق فیزیکی می توانند تعریف فلسفی و حقیقی لحاظ شوند؟ (مثلاً آیا ۲E = mc بیانگر تعریف حدّی یا رسمی برای انرژی است؟) یا این که فرمول ها صرفاً تبیینند؟

در این پژوهش، به برخی از این سؤالات پاسخ داده می شود؛ ولی با نظر به این که پاسخگویی به همه سؤالات، تحقیقات و پژوهش های دامنه دار و گسترده ای را در زمینه فیزیک و فلسفه می طلبد. این مهم را به فرصتی دیگر حواله می کنیم (به زودی با توفیقات حضرت حق به این مهم خواهیم پرداخت